Italija spada u red zemalja u svijetu sa čestim i jakim gradonosnim olujama, koje nanose velike štete. Po kursu iz 1973. godine prosječne štete, u ovoj zemlji, su iznosile 1333 američka dolara po kvadratnom kilometru. Za sjevernu Italiju, tačnije dolinu rijeke Po štete su bile daleko veće i iznosile su 7106 dolara po kvadratnom kilometru. Italija se može smatrati jednom od prvih zemalja u svijetu u kojoj se počela razmatrati mogućnost zaštite od grada. U uvodnom dijelu su pomenuti brojni istorijski primjeri, razmatrane djelatnosti, vezani za ovu zemlju. Bitno je istaći da se tokom vremena u Italiji razvio specifičan vid sprečavanja grada, vezan za teoriju kavitacije. Kavitacija (engl. „cavity“ – znači šupljina) je pojava isparavanja vode i stvaranja mjehura vodene pare. Nastaje u trenutku kada pritisak vode postaje jednak ili manji od pritiska zasićenja vodene pare. Kasnije je uočeno da kavitacija nastaje pri svakom snažnom impulsnom udaru energije u čvrstu prepreku. Ukoliko pritisak vode padne ispod pritiska zasićenja vodene pare, dolazi do snažne promjene iz tekućeg u gasovito stanje, čime se stvaraju diskontinuiteti u toku, šupljine (mjehure pare okružene tekućinom). Praktično bi to značilo da bi usljed visokog pritiska uzrokovanog eksplozijom u gradonosnom oblaku ili van njega, prošao snažan udarni talas i stvorio džepove vodene pare i aerosola tečnosti zarobljenih unutar zrna grada. Na taj način bi se grad raspadao na sitnije komade i kapi kiše. Po dostupnim izvorima, ova teorija je u Italiji potvrđena u labaratorijskim uslovima. Udarni talasi, za razbijanje grada u oblacima, početkom dvadesetog vijeka su izazivani protivgradnim topovima a kasnije protivgradnim raketama sa eksplozivnim glavama.
U razdoblju 1935-1936. godine, kao pionir korištenja raketa za suzbijanje grada, „Alberto Fenjolo“ razvio je više vrsta protivgradnih raketa, kako jednostepenih, tako i dvostepenih. „Fenjolo“ je rakete punio jakim eksplozivom, koji je usljed eksplozije trebao razarati i topiti zrna grada. Tokom 1949. godine, grupa italijanskih nučnika iz Verone, na čelu sa „Ovidijem Romanelijem“, otputovala je u Francusku radi usvajanja proizvodnje raketa koje su pored eksploziva sadržile i srebro-jodid. Iste godine u Veroni je formirana i Nacionalna protivgradna unija. Do 60-ih godina dvadesetog vijeka Italija je postala vodeća zemlja u svijetu po proizvodnji pomenutih raketa. Razvijeno je više vrsta raketa, koje su se najčešće djelile po visini eksplozije. Modeli koji su eksplodirali između 1000 i 1500 metara sadržili su i srebrni jodid, a oni koji su eksplodirale preko 1500 metara natrijum-hlorid (kuhinjska so). Rakete su izvožene u: SSSR, SAD, Kanadu, Francusku, Jugoslaviju, Austriju, Australiju, Keniju… Tijela raketa su uglavnom izrađivana od presanog kartona, dok je gorivo činio crni barut u tabletama. Težina rakete je iznosila 4 kg za domet od 1500 metara i 3,5 kg za domet od 1000 metara. Eksplozivne glave je činilo 800 grama TNT-a sa 2% srebro-jodida ili 500 grama soli.
Glave su se montirale na rakete neposredno prije ispaljivanja, koje se obavljalo sa najmanje 15 metara udaljenosti ili iz adekvatnog zaklona. Po studiji iz 1981. godine, čiji je autor bilo Ministarstvo poljoprivrede i hrane Italije, ovakve rakete su se pokazale kao neučinkovite u zaštiti od grada i opasne za avio-saobraćaj te od tog perioda njihova upotreba stagnira. Nakon zatvaranja fabrike raketa u gradu „Grosetu“, 2006. godine italijanski farmeri tj. njihova udruženja, su pokušali da nabave protivgradne rakete u Španiji i Francuskoj. Španski proizvođači, po pisanju medija, nisu posjedovali odgovarajuću dokumentaciju, dok su francuske rakete bile dosta skupe. Od tada primat u protivgradnoj zaštiti u ovoj zemlji definitivno preuzimaju zvučni protivgradni topovi. Dejstvo protivgradnog topa se ostvaruje udarnim (zvučnim) talasom (shock waves) kojim se, teorijski, ometa stvaranje zrna grada tokom procesa njihovog narastanja. Konstruisan je tako da se u donjem (prizemnom) djelu topa nalazi posebna komora koja se puni eksplozivnom smješom acetilena (ili butana) i vazduha. Smješa se pali varnicom tako da vreo gas pod pritiskom prolazi kroz vrat komore u dugi konusni odvod nad komorom, a kao rezultat sagorjevanja stvara se udarni talas koji je usmjeren u pravcu neba. Udarni talas se kreće brzinom zvuka, širi u pravcu neba i na svom putu zahvata gradonosne oblake ometajući proces stvaranja zrna grada. Teorijski se pretpostavlja da su udarni talasi ti koji utiču na podhlađenu vodu na površini nukleusa leda i prevode je iz tečnog u čvrsto stanje. Na taj gradni nukleus više ne može da se
zaledi dodatna količina vode, usljed čega se zaustavlja proces narastanja zrna grada. Na putu ka zemlji zrno grada može da se otopi, a ako se to ne dogodi veličina zrna ostaje mala, pa je samim tim njegova udarna moć tj. kinetička energija manja.
Protivgradni top može da se aktivira svake 4 do 15 sekundi, i radi sve dok se nevrjeme približava te se isključi tek kada opasnost prođe. Takvi topovi, po izjavama korisnika i proizvođača, mogu da zaštite prostor od grada u poluprečniku od najviše 500 metara s tim što se efikasnost pojedinačnog topa smanjuje sa povećanjem rastojanja od sljedećeg topa. Savremeni sistemi su snabdjeveni solarnim baterijama i automatizovani su, odnosno mogu da budu povezani radio vezom sa radarskim centrima, tako da mogu da se aktiviraju na vrijeme, što je bitno za efikasnost, i što isključuje faktor ljudske greške tj. kašnjenja.
Zvanični stav Svjetske meteorološke organizacije je da ne postoji naučni osnov, kojim bi se podržala upotreba topova. Topovi imaju prosječnu cijenu od 10 000 do 20 000 eura. Što se tiče troškova upotrebe oni variraju od 20 do 40 eura po satu korištenja. Upotreba protivgradnih topova u Italiji pod stalnim je udarom javnosti i medija zbog velikih troškova nabavke, pri čemu se prije svega misli na učešće javnih
uprava u djelu troškova, kontradiktornih rezultata u uspjehu zaštite od grada te buke koja nastaje u toku njihovog rada.
Po dostupnim informacijama, buka je na 400 metara od topa veća pet puta od zakonski dozvoljenog praga, što dovodi do pucanja zidova na obektima, onemogućavanja obavljanja niza djelatnosti kao i plašenja domaćih životinja. S druge strane poljoprivredni proizvođači ne žele da odustanu od ove vrste zaštite zbog skupih troškova osiguranja usjeva i nemogućnosti zaštite svih vrsta usjeva protivgradnim mrežama. U vezi protivgradnih mreža, bitno je istaći da je Italija jedina zemlja u Evropskoj uniji koja je standardizovala protivgradne mreže, prije svega nakon loših iskustava sa mrežama u Francuskoj. Zbog velike cijene nabavke i održavanja protivgradnih mreža one se isplate jedino proizvođačima voća, pri čemu opet imamo slučajeve da se pored usjeva nudi i osiguranje mreža. Čest je primjer da u zasadima zaštićenim mrežama možemo vidjeti i protivgradne topove, jer se ova kombinacija smatra sigurnijom. Ipak brojne analize uspješnosti protivgradnih topova ne idu im u prilog. U italijanskoj provinciji „Ferrara“, 49 topova se koristi od 1982. godine. Tokom višegodišnjeg perioda zaštite, nivo gradom oštećenih površina se kretao oko 22%. U „Val di Nonu“, 12 topova, uvezanih sa meteorološkim radarom branilo je područje veličine 10 km². Za mjerenje potrebnih parametara korištena je mreža gradomjera. Analizom za 1981. i 1982. godinu, godišnja šteta od grada bila je slična šteti iz perioda 1973-1980. godine kada topova nije bilo. Uprkos pomenutim, negativnim, rezultatima, poslednjih godina stalno raste broj udruženja za zaštitu protivgradnim topovima, koje spontano formiraju italijanski farmeri. Razlog je u tome, što je za poljoprivrednike mekih usjeva šteta vidljiva i sa relativno malim veličinama zrna grada, te je njihov rizik proizvodnje relativno veliki i njihove premije osiguranja su visoke. Pasivna zaštita koja se provodi kroz osigurenje od grada s državnim podsticajima, svake godine ima drugu cijenu. Trošak osiguranja za svaki usjev se obično definiše godišnje, kao rezultat pregovora između Pokrajinskih konzorcija za odbranu usjeva i osiguravajućih društava. Cijena je promjenjiva unutar pokrajine jer je veća učestalost štetnih događaja direktno i veći trošak osiguranja. Trend u Italiji je da pasivna obrana, odnosno osiguranje od grada, postaje vrlo skupo, a da su rezovi na sredstvima za podsticaje istog sve veći pa je samim time protivgradnih topova sve više.
Radi prikupljanja pouzdanih podataka u regijama „Emilia-Romana, Friuli“ i „Trentino Alto Tirol“, formirana je gradomjerna mreža „hailpaids”, tj. na prostoru 4 x 4 kilometra postavljena su poliuretanske ploče koje mjere broj i veličinu zrna grada. Po dobijenim rezultatima u regiji „Emilia Romana“, u prosjeku se može očekivati superjaka oluja sa gradom svake dvije godine. Godišnji prosjek dana sa pojavom grada je za maj 5,5 dana i jun 3,2 dana. U regiji „Trentino“ mreža gradomjera djeluje od 1974. godine. Mreža se trenutno sastoji od 272 gradomjera na preko 1088 km². Rezultati mjerenja potvrđuju da je u posljednjih 35 godina porastao intenzitet grada, naročito njegova kinetička energija.
IZVORI:
- Griffith M. Morgan Jr, A General Description of the Hail Problem in the Po Valley of Northern Italy, Journal of Applied Meteorology, Volume 12, Issue 2, March 1973.
- Stanlay A. Changnon Jr., J. Loreena Ivens, The Forgotten Hail Cannons of Europe, Bulletin of the American Meteorological Society, Volume 62, march 1981.
- Domenico Vento, La difesa dalla grandine, I metodi di protezione purtroppo segnano il passo, Agricoltura, maggio 2001.
- Marco Politeo, I danni da grandine sulle colture agraria del Veneto dal 1990 ad 2004, Universita degli studi di Padova, Facolta di agrarian, Dipartimento di Agronomia, Anno accademico 2007-2008.
- William Pratizzoli e Franco Zinoni, Grandine -Tecniche di difesa, ARPA – SIM, Agrometeorologia e territorio, Il Divulgatore n°4/2004, Calamita naturali, Strumenti tecnici e finanziari a sostegno delle produzioni Pagg. 49-53, Bologna 2004.
- Andrea Dal Prato, Cannoni antigrandine, La Notizia, Brescia, N. 80 – Ottobre 2008.