Istorijat zaštite od grada u RS

(Od skromnih početaka do danas)

Počevši od 1970. godine, u BiH se sprovodi organizovana zaštita od grada. Naime, od te godine se, pod rukovodstvom Republičkog hidrometeorološkog zavoda u Sarajevu provodila protivgradna zaštita na 59 826 hektara u opštinama: Gradačac, Bosanski Šamac i Orašje. Do 1980. godine u pomenuti sistem se uključila i opština Modriča, čime je ukupno branjeno 73 326 hektara. Sistem je raspolagao sa dva radara 3Mk7 smještenih u Gradačcu i 28 lansirnih mjesta za rakete. Metodologija rada se zasnivala na unošenju reagensa na bazi srebro-jodida (AgJ), putem protivgradnih raketa. Navedeni sistem je prestao sa radom početkom građanskog rata u Bosni i Hercegovini, 1992. godine.

Paralelno sa prethodno pomenutim sistemom protivgradne zaštite pod rukovodstvom RHMZ Sarajevo odnosno nezavisno od njega, 1971. godine se na geoprostoru opštine Bosanska Gradiška (danas Gradiška), započelo sa organizovanom zaštitom od ove nepogode. Kako je protivgradna zaštita iz Gradiške opstala do danas te odavno prešla opštinske okvire ona će biti predmet daljih razmatranja. Organizovanje poslova zaštite od grada u Gradišci, kao i njihovo finansiranje bilo je u nadležnosti Samoupravne interesne zajednice (SIZ) za selo, a u finasiranje su se putem mjesnog samodoprinosa uključili OOUR „Potkozarske plantaže” i OOUR „Ratarstvo”. Tada se raspolagalo sa 13 raketnih rampi tj. lansera koji su branili plantaže voćnjaka. Za odbranu su korištene rakete PGR-2, proizvođača „Sloboda” iz Čačka, dometa do 1000 metara. Ovim raketama je proizvoljno dejstvovano na oblake čija je baza bila vrlo niska a koji su po slobodnoj procjeni raketara bili gradonosni, i to tek kada bi oblak došao pred lansirnu rampu. Rakete su ispaljivane iz visokih lansirnih rampi, koje su raketu usmjeravale samo vertikalno, bez mogućnosti biranja pravca (azimuta) i nagiba (elevacije) lansiranja. Radilo se, dakle, bez radara a jedina „radio veza” u to vrijeme bili su baterijski tranzistori preko kojih su raketari tj. strijelci dobijali prognozu za štićeni geoprostor od Radio Zagreba.

Naredne 1972. godine povećan je broj protivgradnih stanica na ukupno 30, čime je pokrivena većina geoprostora opštine Gradiška u veličini od 76 174 hektara. Sezona zaštite od grada sprovodila se slično kao i danas, tokom perioda od sredine aprila do sredine oktobra. U upotrebu je uveden i novi tip rakete „Sako-3” koju je proizveo Mornarički remontno-tehnički zavod „Sava Kovačević” iz Tivta. Raketa je imala vertialni domet od 4000 metara i horizontalni od 3500 metara, a nosila je 400 grama reagensa na bazi AgI. Ispaljivana je iz jednocjevnog lansera koji je bio usmjerljiv po azimutu i elevaciji. U narednim godinama, radilo se na usavršavanju organizacije i proširenju branjenog područja. Stupilo se u kontakt sa RHMZ SR Hrvatske u Zagrebu, koji je u cilju provođenja pomenutih mjera trebao izvršiti snimanje terena radi pravilnog odabira lokacija protivgradnih stanica, utvrditi čujnost radio veze između stanica i radarskog centra, izraditi projekat, kako je tada zvana, „dirigovane” odbrane od grada te dalje nastavi sa pružanjem stručne pomoći. Po završetku nabrojanih poslova, 1975. godine, započeto je sa izgradnjom radarskog centra u selu Jazovac, na nadmorskoj visini od 202 metra. Iste godine nabavljeni su rashodovani vojni agregat i radar 3Mk7 „MARK”, britanske proizvodnje. Radari navedenog tipa su među prvima koji su uvedeni u naoružanje britanske armije, neposredno nakon drugog svetskog rata, a Jugoslaviji su isporučivani tokom 1950-ih godina. Radar je za namjenu protivgradne zaštite modernizovan dodavanjem mogućnosti atenuacije, odnosno gušenja signala na prijemu sa efikasnim dometom osmatranja na daljini od 50 kilometara.

Branjena teritorija, odnosno poligon dejstva, od 1979. godine uvećan je za geoprostor opštine Laktaši, na kojoj je razmješteno novih 13 protivgradnih stanica. Ovim proširenjem ukupna branjena površina porasla  je na 110 000 hektara.  Znatan iskorak naprijed,  u  tehničkoj  opremljenosti,   učinjen je 1981. godine  uvođenjem u upotrebu  raketa  dugog  dometa „TG-10” proizvođača  „19.  Decembar” iz  Titograda (danas Podgorica). Raketa je imala vertikalni domet od 8000 metara te horizontalni sa samouništenjem od 11 000 metara a nosila je 400 grama reagensa na bazi AgI. Ispaljivana je iz višecjevnog lansera, usmjerljivog po azimutu i elevaciji. Pored boljih tehničkih karakteristika, raketa TG-10 nudila je i veću pouzdanost u ekspulataciji te  omogućila i redukciju broja protivgradnih stanica na branjenom geoprostoru, bez smanjenja kvaliteta „pokrivenosti”. Tokom 1983. godine formira se Preduzeće tj. Radna organizacija „Protivgradna odbrana” Bosanska Gradiška. U  finasiranje su se putem mjesnog samodoprinosa uključili brojni kolektivi a kao novi vid finansiranja uvedeno je i izdvajanje 4% od katastarskog prihoda. Od 1988. godine u sistem ulazi i opština Srbac sa 8 protivgradnih stanica, čime  je branjena površina ukupno obuhvatila 150 000 hektara. U ratnom razdoblju, prve polovine 90-ih godina prošlog vijeka, zaštita od grada se sprovodila praktično bez prekida, ali u znatno otežanim uslovima.

Tokom, ratne, 1994. godine, u sistem ulazi, sa 10 protivgradnih stanica na njenom terenu, opština Prijedor, te dio opštine Kozarska Dubica, tačnije PIK „Draksenić” sa 2 protivgradne stanice.
Širenje poligona dejstva pratila je i nabavka modernijeg radara PRV-11, u maju 1995. godine. Radar PRV-11, osmatračkog dometa 200 km, Sovjetske proizvodnje, dobijen je od Vojske RS i takođe je modernizovan za potrebe djelatnosti. Pored radarske slike PRV-a i MARK-a u operativni rad se uvode i savremena informatička i telekomunikaciona sredstva, koja će omogućiti dostupnost satelitskih snimaka i radarskih slika, meteoroloških radara iz zemalja u okruženju.

Nakon što je Republika Srpska prepoznala važnost zaštite od grada, Preduzeće 1995. godine prelazi u Državnu svojinu. Od druge polovice devedesetih godina prošlog vijeka dolazi do brzog teritorijalnog širenja sistema zaštite od grada.

Godine 1998. u sistem ulazi opština Šamac a tokom 2001. godine slijedi ulazak opština: Pelagićevo, Donji Žabar i Doboj. Proširenje poligona dejstva na istok RS nastavlja se 2002. godine ulaskom u sistem opštine Bijeljina, a iste godine u sistem ulazi i grad Banja Luka. Od 2003. godine djelatnost zaštite od grada u RS je zakonski uređena, od kada je na snazi Zakon o protivgradnoj zaštiti. Pomenuti Zakon je sa izmjenama i dopunama iz 2008. godine na snazi i danas. I u godinama koje će uslijediti nastaviće se trend ekspanzije branjenog područja tako što u sistem 2004. godine ulazi opština Modriča a dvije godine kasnije, 2006. godine, opština Bosanski Brod. Od 2005. godine u funkciji je i objekat Regionalnog radarskog centra na lokaciji u Novoj Topoli. Tokom 2007. godine sistem se širi na opštine Prnjavor i Bratunac a 2008. godine u sistem ulaze opštine Derventa i Zvornik. Od 2009. godine preduzeće djelatnost obavlja pod nazivom Javno preduzeće „Protigradna preventiva Republike Srpske” a.d. Gradiška. Proširenje branjenog područja, 2010. godine obuhvatilo je opštine Petrovo, Oštra Luka, Vukosavlje i „eksperimentalno” Srebrenicu a tokom 2012. godine u sistem ulaze i opštine Lopare i Ugljevik. Sa poslednje dvije opštine u sistemu zaštite od grada, nalazi se 24 lokalne samouprave a branjeno područje je veličine od preko 900 000 hektara (9000 km²). Za ispaljivanje protivgradnih raketa na terenu je razmješteno 208 protivgradnih stanica. Godišnji troškovi operativnog rada su oko 650 000 eura. Teškoće koje su u poratnom periodu otežavale rad sistema zaštite od grada bile su vezane za kontrolu vazdušnog prostora BiH od strane međunarodnih vojnih snaga (SFOR, ESFOR..). Na sistem protivgradne zaštite u RS, uz vlastito finansiranje, nadovezani su Brčko Distrikt BiH, od 2002. godine i opština Gradačac iz FBiH od 2003. godine. Radi analize ekonomske opravdanosti protivgradne zaštite izrađena je Studija Instituta za ekonomiku poljoprivrede Banja Luka. U Studiji, kvantifikacija koristi protivgradne zaštite je izvršena za područje 17 lokalnih samouprava RS, koje su 2009. godine bile predmet zaštite. Na području ovih 17 lokalnih samouprava u periodu 2006-2009. godine prosječna poljoprivredna proizvodnja je iznosila 392 miliona KM. Uvrštavanjem u model parametara: 3% teritorije godišnje zahvaćene gradom i efikasnosti protivgradne zaštite od 50%, došlo se do podatka da se zahvaljujući protivgradnoj zaštiti na posmatranom području svake godine spasi poljoprivrednih proizvoda u protuvrijednosti 5 882 000 KM tj. na uloženu 1 KM vraćalo se 5 KM. Uzimajući u obzir navedene analize te stanje opremljenosti i nedovršenost sistema, Preduzeće je izradilo „Strategiju razvoja protivgradne zaštite RS” kojom se predviđa dogradnja i opremanje savremenog, tehnički opremljenog sistema protivgradne zaštite na teritoriji RS. Strategija je usvojena je od strane Vlade RS u junu 2010. godine.

IZVORI:

1. RC Jazovac, Izvještaj o protivgradnoj odbrani u Bosanskoj posavini, RHMZ SR Hrvatske, Zagreb 1975.
2. Tihomir Dejanović, profesor, Istorijski osvrt na borbu protiv grada u Republici
   Srpskoj, Značenja br. 66, Narodna biblioteka Doboj, Doboj, jun 2009. godine
3. Prof. dr Stevo Mirjanić, Doc. Dr Željko Vaško, dipl. ek. Aleksandra Vučenović, 
   Ekonomska opravdanost protugradne zaštite u Republici Srpskoj, Institut za 
   ekonomiku poljoprivrede, Banja Luka 2009.